براساس ماده ۴۸ برنامه هفتم پیشرفت، وزارت صنعت، معدن و تجارت و اتاق ایران با همکاری سایر ذینفعان، مکلف به تدوین استراتژی توسعه صنعتی هستند. بر این اساس مرکز پژوهشهای اتاق ایران به ریاست حجت میرزایی، سلسله نشستهایی را با حضور اقتصاددانها، فعالان اقتصادی و نماینده تشکلهای تخصصی برگزار میکند.
میرزایی، رئیس مرکز پژوهشهای اتاق ایران در چهارمین نشست بررسی سیاستهای صنعتی در ایرآنکه با حضور سیدمحمد بحرینیان، صنعتگر و پژوهشگر حوزه توسعه برگزار شد، گفت: برای تدوین سیاست توسعه صنعتی، اتاق ایران سلسله جلساتی را برگزار میکند و این نشست در ادامه سه نشست قبلی است. اتاق ایران میخواهد نسبت به تدوین استراتژی توسعه صنعتی فعالانه برخورد کند و نظر فعالان اقتصادی، تشکلهای تخصصی و بنگاههای صنعتی را تدوین در سند استراتژی توسعهای موردتوجه قرار دهد.
در بخش دیگر این نشست، سیدمحمد بحرینیان، پژوهشگر حوزه توسعه و صنعتگر، روند توسعه صنعتی در ایران را براساس شواهد تاریخی، ظرفیتها و خطای سیاستگذاری بررسی کرد.
بحرینیان توسعه صنعتی در ایران را «صنعتی شدن نارس» خواند و به دلایل آن اشاره کرد: علل توسعهنیافتگی صنعتی در ایران، درماندگی نظری به قول هانا آرنت، فقر اندیشه کاربردی، نداشتن راهبرد و بیبرنامهگی و نابلدی، نهادهای کژ کارکرد در ایران، مسئولیتگریزی فزاینده دولتها، واژهپردازیهای فریبنده و بیمحتوا، ناتوانی از آیندهنگری، عدم اهلیت حرفهای برخی از تصمیم گیران اقتصادی و عدم توجه به تخصصها است.
بحرینیان بعدازآن به تفسیر المیزان از سوره اسری، آیه ۳۶ اشاره کرد: «در هر اعتقاد یا عملی که تحصیل علم ممکن است، پیروی از غیرعلم حرام است و در اعتقاد و عملی که نمیشود به آن علم پیدا کرد، زمانی اقدام و ارتکاب جایز است که دلیل علمی آن را تجویز نماید.» باید این آیه باید در دستور کار قرار داد.
پژوهشگر حوزه توسعه در ادامه به کتاب «خاطرات شفاهی»، علینقی عالیخانی اشاره کرد که در خاطراتش گفته: ما معتقد بودیم باید ریشه صنعت را در ایران تقویت کنیم و روحیه صنعتی در مردم ایجاد بکنیم. گمان نبرید که ما از روز اول همهچیز را میدانستیم. ما تنها کاری که کردیم، معتقد بودیم به هر قیمتی که شده میبایست این کشور را به جلو ببریم و ریشه صنعت را در ایران تقویت کنیم. در آن زمان مطلقاً نمیدانستیم؛ خودمان هم کار یاد گرفتیم. بعضی از افکاری که داشتیم در عمل متوجه شدیم که اینها درست نیست. آن چیزهایی که درست بود را هم همیشه نمیتوانستیم اجرا کنیم، به خاطر اینکه شما بههرحال با یک جامعه، با منافع متضاد افراد روبهرو هستید، با عقاید مسئولان دولتی و تصمیمگیران مواجه میشوید و میبایست در درون همه این عاملهای گوناگون بتوانید بهترین نتیجه را بگیرند. این کاری بود که ما توانستیم بکنیم.
مشکل تاریخی ایران چه بود؟
او ادامه داد: ما در بستر تاریخ چه بودیم و چه شدیم؟ به قول علیخانی و فرمانفرماییان ما «ندانسته»های خود را نمیدانستیم. باید تاریخ را خواند. دانشمندان ایرانی را در قبل و بعد از تاریخ اسلام باید شناخت. بدون خواندن تاریخ نمیتوان دلایل توسعهنیافتگی را فهمید. اگر ما این مسائل تاریخی را متوجه نشویم، نمیتوانیم بر این ضعفها غلبه کنیم و راهحلهای مناسب پیدا کنیم. ما در دوره صفویه به بعد با یک عقبافتادگیای روبهرو شدیم. در این بازه زمانی در اروپا وضعیت بهگونهای دیگر بود. مثلاً ۱۵۰ سال بعد از ساخت ساعت در سوئیس، در ایران تعمیر آن را بلد نبودند. با فهم تاریخ مفهوم عقبافتادگی خود را تا حدی میتوانیم روشن و تدقیق کنیم.
بحرینیان تصریح کرد: ما منابع کم نداشتیم. منابع ارزی و ریالی برای ایران فراهم بوده است. ارز حاصل از صادرات نفت، گاز، پتروشیمی و کالای غیرنفتی و خدمات به قیمت جاری و قیمت ثابت با نرخ اوپک در سال ۲۰۲۰، در طی سالهای ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۹ بهطور منابع مستقیم ارزی ۲.۲۶۲ میلیارد دلار بود و براساس نرخ اپک ۳.۲۶۸ و منابع غیرمسقیم دلار از ۱۳۵۲ الی ۱۳۹۷ حدود ۱۸۵۰ میلیارد دلار بوده است؛ این نرخ به قیمت ثابت با نرخ تعدیل اوپک ۲.۰۸۵ بوده است. ۲۲۰ میلیون شغل در چین با ۳۲۰ میلیارد دلار ایجادشده است. ایران در همان بازه زمانی ۲۹۸ میلیارد دلار منابع در اختیار داشته ولی ۵۷۰۰ هزار شغل ایجاد کرده است. نتیجه این قیاس شرمآور است. نتیجه اینهمه منابع و ادعای عدالت اجتماعی چیست؟
او ادامه داد: بهگفته مرحوم عادل آذر در سال ۱۳۸۹ حدود ۱۰ میلیون فقیر داشتیم. در سال ۱۳۹۵ حدود ۱۳ میلیون و ۳۲۶ هزار ۷۳۰ نفر و در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۵ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر بوده است.
مشکل توسعه در ایران کمبود منابع مالی نبود
در ادامه این نشست بهگفته مشاوران دانشگاه هاروارد که از سال ۱۳۳۷ الی ۱۳۴۲ برای کمک به تدوین برنامه سوم عمرانی کشور در ایران حضور داشتن، پرداخته شد. مشکل ایران برخلاف بسیاری از کشورها، کمبود منابع مالی نبود. مشکل ایران تنظیم سیاستهای تفصیلی بود. تدارک منابع مالی دولتی برای سرمایهگذاری خصوصی، شالوده «برنامه برای صنعت» بود. همه دردسرها حول تنظیم سیاستهای تفصیلی و تمهیدات اجرایی لازم برای جان دادن به سیاست اصلی صنعتی متمرکزشده بود. برای این دردسرهای نهاد عمومی جدیدی پیشنهاد نشد.
سی ون هم در کتاب «چگونگی شکلگیری یک ابرقدرت اقتصادی» گفته است: علت فقر چین سرمایه نبود، بلکه نبود سازماندهی بود؛ این را مایو میدانست. ما بلد نیستیم سازماندهی کنیم.»
او ادامه داد: مسعود نیلی در کتاب «اقتصاد ایران و معمای توسعهنیافتگی» هم به عدم مشکل انباشت سرمایه در کشورهای نفتخیز اشاره میکند. کشورهای آسیای جنوب شرقی، بهجای آنکه به یک الگوی متمرکز توزیع درآمد برای تحقق انباشت سرمایه تکیه کنند، سرمایهگذاری خارجی را بهعنوان مکمل پسانداز داخلی تشویق کرده و درنتیجه توانستهاند ضمن نیل به رشد بالا و مستمر، الگویی متعادل از توزیع درآمد داشته باشند.
بحرینیان در ادامه گفت: نتیجه ۶۳ سال تلاش و صرف منابع عظیم در اقتصاد ایران، در بخشهای مختلف، چه چیست؟ سهم ارزشافزوده بخشهای اقتصادی ایران به قیمت جاری سالهای ۱۳۳۸-۱۴۰۱ در حوزه کشاورزی ۱۲.۳، گروه نفت ۱۷.۰، گروه خدمات ۴۹.۳، صنعت ۱۳.۳ و ساختمان ۷.۱ در صد است. این یعنی با عدم تعادل در اقتصاد مواجه هستیم. البته برخی میگویند مزیت نسبی ما خدمات است. از ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۲، کل خدمات بهطور متوسط ۲۰ درصد و کالایی حدود ۸۳ درصد است؛ اما شانس ما کجاست. باید به توازن بهعنوان اصل موردتوجه باشد.
گردشگری پیشران اقتصاد نیست
بحرینیان، تحلیلگر حوزه توسعه تصریح کرد: برخی از گردشگری بهعنوان پیشران میگویند درحالیکه در کل دنیا سهم گردشگری در اقتصاد حدود ۴.۳ درصد است؛ سهم خدمات بین ۶.۵ تا ۱۴.۱ درصد است. چگونه ما از پیشران بودن این حوزه در موقع اقتصاد متوازن و متعادل میگوییم. سهم سوخت و محصولات معدنی ۲۰.۷ درصد و سهم کشاورزی ۹.۳ د رصد است. سهم ایران از کل تجارت جهانی ۰.۲۳ درصد است.
او به سهم ارزش کل تجارت کشورهای مختلف ایران امریکا چین و روسیه اشاره کرد؛ آمریکا ۱۷۴.۲ درصد، چین ۱۱.۰ درصد، روسیه ۱.۳۹ درصد و ایران ۰.۲۳ درصد است. درآمد مالیاتی دلار به قیمت جاری در کشورهای آمریکا و چین، با روسیه و ایران قابلمقایسه نیست. ۱۹۷۰ ارزشافزوده ساخت صنعتی در کشورهای جهان با قیمت جاری ع بارت است از: ۱۹۷۰ امریکا ۲۸.۵ درصد از کل ارزش ساخت صنعتی، شوروی ۱۸.۷ درصد است. در سال ۲۰۲۰ سهم ارزشافزوده بخش ساخت صنعتی در کشورهای آمریکا، ژاپن، آلمان، انگلیس و فرانسه ۲۹.۷۹ و کشور چین ۳۱.۲۲ درصد است. درامد مالیاتی روسیه ۲۱۴ میلیارد دلار، ایران ۷۸ میلیارد چین ۱۴۱۹ و امریکا ۳۱۳۵ میلیارد دلار است.
چرا نقدینگی در ایران به تورم منجر میشود؟
اما چرا نقدینگی در ایران به تورم منجر میشود؟ آیا اثر نقدینگی در تورم یک امر جهانشمول است؟ یا به کیفیت اقتصاد و توسعهنیافتگی آن دارد؟ بحرینیان به این پرسشها پاسخ داد: در برنامهریزی رشد، توجه به دو یا سه صنعتی معطوف است که رشد سریع آنها میرود که موجبات جنبش دیگر بخشها را فراهم آورد. رشد یک اقتصاد در تمامی بخشهای آن یکسان نیست. میانگین رشد ممکن است در حدود ۵ درصد باشد ولی انگیزه جنبش از جانب چندبخشی است که نرخ رشد آنها ۱۰ درصد و یا بیشتر است. برای این امر، دولت عمده میتوان ذکر کرد: امکانات موجود برای توسعه یکسان نیستند. منابع تازه، رواج تکنولوژیهای جدید، پیدایش راهها یا تسهیلات جدید بازرگانی، دگرگونی موانع نهادی رشد و فرصتهای دیگری از این قبیل، بر پارهای از صنایع بیشتر تأثیر میگذارند؛ و بنابراین موجب پیدایش ضرایب متفاوت رشد میشوند.
چینیها ایران را به مشتری خوب تبدیل کنند نه شریک خوب
او بعد از بررسی ضعف تاریخی ایران و مشکلاتی که سیاستگذارها برای توسعه صنعتی کشور پیش آوردهاند، در ادامه به گفته فریدون وردینژاد، سفیر سابق ایران در چین اشاره کرد: چینیها سعی کردند ایران را به یک مشتری خوب تبدیل کنند و نه یک شریک اقتصادی خوب. کشوری که چین را وارد پروژه نیروگاهسازی در دنیا کرده بیشک ایران بود. ایران این ریسک را پذیرفته که چین در ایران نیروگاه بسازد. پسازآنکه چینیها در یک محیط خارجی مثل ایران تمرین کردند، توانستند در دنیا نیروگاه بسازند. ایران اولین کشوری بود که مترو سازی چین را از مرزهای این کشور خارج کرد و اولین کشوری بود که پذیرفت چین در ایران مترو بسازد. همچنین ایران اولین کشوری بود که پذیرفت چین تانکرهای بزرگ نفتکش ۳۰۰,۰۰۰ تنی بسازد و ۴ تانکر به چین سفارش داد و پسازآن بود که کارخانههای کشتیسازی چین تا ۱۰ سال آینده رزرو شدهاند.
جاگذاری نامناسب صنایع علیه توسعه
در ادامه این نشست بحرینیان به جاگذاری صنایع اشاره کرد. بهگفته سر آرتور لوئیس، اقتصاددان بازار آزاد، اولویت توسعه اقتصادی یک الی سه حوزه باید باشد وگرنه تعیین ۲۰ اولویت برای توسعه یعنی اولویت را بلد نیستیم؛ ما در حال حاضر ۲۶ اولویت برای اقتصاد خود انتخاب کردهایم. مثلاً ۴۳ واحد پروانه بهرهبردار تلویزیون داریم. ۱۲۸ پروانه تولید در موبایل داریم. ۹۳ درصد کارهای ما در دسته پایین است. وضعیت صنعتی شدن در ایران نارس است
به گفته بحرینیان اقتصاد زبان قدرت است و همه ما را تحت تأثیر قرار میدهد، پس بهتر است درباره آن بدانیم. جاگذاری غیرعقلایی همین صنایع دارای فناوری متوسط و پایین به اقتصاد آسیبزده است.
توسعه صنعتی و نسبت آن با دموکراسی
بحرینیان تاکید کرد: کشورهایی که دموکراسی ظاهری پیدا کردهاند، اینها صنعتی نشدهاند بلکه گرفتار فساد شدهاند. توسعه باید از دل کشور دربیاید. به گفته داروین تغییرات بسیار کوچک در دوران طولانی زمان، اثرات فوقالعاده بزرگی به وجود میآورند. آلبرت انشتین هم میگوید: به هنگام رویارویی با مشکلات اساسی، نمیتوانیم از همان سطح تفکری که آن مشکلات را به وجود آوردیم، آنها را برطرف کنیم.
او به گفته مسعود نیلی اشاره کرد که گفته: توسعه حاصل تعامل نسبتاً پیچیده عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی است که تنها با چیدمان ما از مجموعه این عوامل تبدیل به توسعه صنعتی میشود. استراتژی توسعه صنعتی به دنبال تنظیم این چیدمان است.
در بخش بعدی این نشست مجیدرضا حریری، رئیس اتاق ایران و چین، گفت که در رفتارشناسی اقتصاد، به موضوع جنگ و انقلاب باید اشاره شود. از طرفی مدل رشد آسیای شرقی از همدیگر متفاوت است.
حریری گفت: چینیها در هر حوزهای آمدند ما را صاحب تکنولوژی کردند. ما از چین تکنولوژی یاد گرفتیم. ما نه دیکتاتوری بلدیم نه دموکراسی. این مدل یعنی ما فاقد یک فیلسوف ایرانی در تراز بینالمللی هستیم. ما یا میخواهیم سرتاپا غربی شویم یا چینی.
باید از ذخیره نخبگانی خود استفاده کنیم
بحرینیان هم گفت: من معتقدم ما قادریم عقبماندگی خود را جبران کنیم. با توجه به ذخیره دانایی کشور چنین کاری ممکن است؛ ما باید از ذخیره نخبگانی و دانایی خود استفاده کنیم. خدمات پیشران توسعه نیست ولی در توسعه اثرگذار است. ما ۴۰۰ سال از دنیا عقب افتادیم و اگر صورتمسئله را قبول کنیم آنوقت میتوانیم برای برونرفت از این وضعیت اقدام کنیم.
بعدازآن ابراهیم بایسلامی، استاد سابق دانشگاه تهران هم گفت: باید مشخص شود که خدمات چیست و به چه چیزی خدمات میگوییم و کالا چیست؟ بدون فناوری توسعه ممکن نیست و بدون توسعه فناوری موردتوجه نیست. خدمات در ایران اگرچه سهم بالایی در اقتصاد دارد ولی با بررسی کیفیت خدمات میبینیم که همه اینها جعلی است.
در این نشست بحرینیان تاکید کرد: نوع خدمات مهم است. خدماتی که مولود تولید داخل باشد، بسیار بااهمیت است. خدماتی که مولود تولید خارج است، خیلی نمیتواند باعث افتخار باشد.
او ادامه داد: ایران تنها کشور جهان بعد از هند است که تعداد اشتغال کشاورزی در سال ۱۳۳۵ کمتر از ۱۳۹۵ است. ما منابع محیطزیست را تخریب میکنیم. ۱۱ میلیارد دلار واردات محصولات کشاورزی داریم و سطح زیرکشت ما از ترکیه بیشتر است. ممکن نیست سهم خدمات ۵۰ درصد و سهم صنعت در اقتصاد ۱۵ درصد باشد؛ این عدم تعادل توسعه به همراه ندارد.